آیه اِصْلاحِ ذاتِ بَیْن نهمین آیه سوره حجرات است که دربارهٔ اصلاح روابط و ایجاد سازش میان دو گروه متخاصمِ مؤمن نازل شده است. این آیه برای حفظ و اصلاح جامعه اسلامی و حمایت از جان، مال و ناموس مسلمانان و عدم هتک حرمت اشخاص دستوراتی ارائه داده است. ایجاد صلح و سازش میان دو گروه مؤمن متخاصم، مبارزه با گروه یاغی و اصلاح ذات بین بر اساس معیارهای عادلانه از این دستورات است.
گزارش: آیات زین الدین
به گزارش سلام نیوز، از این آیه چند فرع فقهی استفاده شده است. وجوب کفایی اصلاح ذات البین، عدم ضمانت مصلحان در برابر جان و اموال گروه یاغی، ضمانت گروه یاغی در برابر جان و مال گروه مصلح و لزوم اجازه از حاکم شرع برای اعمال قدرت جهت ایجاد صلح و سازش، از جمله این فروع است. این آیه در ماجرای درگیری میان قبایل اوس و خزرج نازل شد.
و اگر دو طایفه از مؤمنان با هم بجنگند، میان آن دو را اصلاح دهید، و اگر [باز] یکی از آن دو بر دیگری تعدّی کرد، با آن [طایفه‌ای] که تعدّی می‌کند بجنگید تا به فرمان خدا بازگردد. پس اگر باز گشت، میان آنها را دادگرانه سازش دهید و عدالت کنید، که خدا دادگران را دوست می‌دارد.
آیه نهم سوره حجرات در مقام بیان راهکارهایی جهت ایجاد سازش و اصلاح میان دو گروه از مؤمنان متخاصم است.[۱] درباره شأن نزول این آیه دو نقل آمده است: طبرسی نزول این آیه را درباره دو طایفه اوس و خزرج می‌داند که میان آنان جنگی با لیف خرما و نعلین اتفاق افتاد[۲] و برخی نیز نزول آیه را درباره ماجرای عبدالله بن ابی و عبدالله بن رواحه می‌دانند. طبق این نقل روزی انس به پیامبر اسلام(ص) پیشنهاد می‌کند به دیدن عبدالله بن ابی برود. پیامبر نیز سوار بر الاغی به سوی عبدالله حرکت کرد و زمانی که به نزدیک او رسید، عبدالله به پیامبر گفت دور شو که بو و گرد و خاک مرکبت مرا آزار می‌دهد و این سخن با واکنش عبدالله بن رواحه انصاری و حمایت اقوام آن دو به نزاعی شدید میان دو گروه منجر شد و با چوب و سنگ و کفش به یکدیگر حمله کردند که این آیه نازل شد و از مؤمنان خواست میان ایشان صلح و آشتی برقرار کنند.[۳]
محتوای آیه
صلح و برادری صادقانه را از لوازم ایمان دانسته‌اند به همین دلیل حفظ آن برای حفظ جامعه اسلامی امری اجتناب ناپذیر تلقی شده است.[۴] این آیه از جمله آیاتی است که برای حفظ و اصلاح جامعه اسلامی، حمایت از جان، مال و ناموس انسان‌ها در مقابل تجاوزگری دیگران، حفظ آزادی مردم و عدم هتک حرمت اشخاص، دستوراتی صادر کرده است:
۱- اگر میان دو گروه از مومنان درگیری و دشمنی ایجاد شد میان آنها اصلاح و سازش ایجاد کنید. پیامبر(ص) اصلاح ذات البین را از بهترین و با فضیلت‌ترین کارهای امت معرفی کرده، تا جایی که آن را از نظر درجه از نماز و روزه و صدقه بالاتر دانسته است.[۵]
۲-اگر یک طرف دچار ظلم و تجاوزگری شد همراه گروه مظلوم با آنها بجنگید تا به سازش و اصلاح و به فرمان خدا بازگردد.[۶]
۳- زمانی که جنگ تمام شد میان آنها عادلانه حکم کنید.[۷] در این آیه خداوند از مؤمنان می‌خواهد هرگاه میان دو گروه از مؤمنین درگیری، نزاع و جنگ درگرفت یا زمینه‌های درگیری وجود داشت حتی اگر به جنگ هم ختم نشده است، با احساس مسئولیت از وقوع نزاع پیشگیری کرده میان آن دو گروه سازش و صلح برقرار سازند و این امر را یک واجب کفایی قلمداد می‌کنند.[۸] برقراری صلح میان دو گروه متخاصم را به صورت مرحله به مرحله دانسته‌اند با این توضیح که در ابتدا با زبان نصیحت و موعظه و دعوت به حکم با آنها برخورد شود و اگر موثر نبود به صورت عملی درگیری را خاتمه دهند.[۹] در انتهای آیه خداوند دستور به اصلاح ذات بین بر اساس معیارهای عادلانه داده است. علامه طباطبایی اصلاح ذات بین بر اساس عدل را به این معنا می‌داند که بعد از اتمام جنگ عوارض بعدی آن را نادیده نگیرید و احکام الهی را در مورد هر کسی که به او تجاوز شده و حقی از او ضایع شده مثلا کسی از او کشته شده یا مال و ناموس او تضییع شده به اجرا در آورید و از طرف مقابل حق او را استیفا کنید.[۱۰]
احکام فقهی مستفاد از آیه
برخی از فقها با استناد به فرازهای این آیه چند فرع فقهی استفاده کرده‌اند:
اصلاح میان گروه‌های متخاصم مسلمانان یک واجب کفایی است.
مبارزه مسلحانه با گروه یاغی پس از طی کردن مراحل اولیه گفتگو و عدم تاثیر آن جایز است.
خون‌های یاغیان و متجاوزان و اموال آنها که در این راه از بین می‌رود برای طرف مقابل ایجاد ضمانت نمی‌کند.
در مراحل اصلاح از طریق گفتگو اجازه حاکم شرع لازم نیست؛ ولی در مرحله شدت عمل به ویژه جایی که به خون‌ریزی منجر می‌شود گرفتن اجازه حاکم شرع لازم است.
در صورتی که گروه یاغی خونی از گروه مصلح بریزد یا اموالی را تضییع کند، ضامن آن است.
در مبارزه چون هدف اصلاح دو گروه از مؤمنان است، مسأله اسیران جنگی و غنائم مطرح نیست و پس از اتمام جنگ اسیران آزاد گشته و اموال هر طرف بازگردانده می‌شود.[۱۱]
سلام نیوز اخبار روز ، بین الملل ، حقوق بشر ، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی جهان اسلام، صلح و عدالت و کنفرانس ها
