سلام نیوز اخبار روز ، بین الملل ، حقوق بشر ، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی جهان اسلام، صلح و عدالت و کنفرانس ها
نخل گردانی مراسمی تاثیرگذاز و باشکوه است که عاشقان اهل بیت در شهرهای مختلف کشور آن را در محرم و صفر جانانه برگزار می‌کنند و به سبب کرونا این مراسم با تعطیلی نسب روبرو شد.
عزاداری برای مصائب ائمه اطهار در تاریخ شیعیان و ایرانیان ریشه دارد. این سوگواری با رسم، فرهنگ و باورهای دینی هر منطقه عجین شده است و رنگ و لعابی خاص دارد. نکته مشترک همه این آیین‌های مذهبی عشق به پیامبر اکرم (ص) و اهل بیت ایشان است. عزاداری و سوگواری بر مصائب واقعه عاشورا و امام حسین (ع) در ماه محرم، بیشتر و گسترده‌تر از باقی روزها، در میان مردم بروز می‌کند و در روز عاشورا به اوج خود می‌رسد.
نخل گردانی از جمله باشکوه‌ترین و معروف‌ترین مراسم‌های عزاداری آیینی است. این مراسم با حضور خیل عظیمی از عاشقان سیدالشهدا (ع)، هر ساله در دهه اول محرم برگزار می‌شود. برای آشنایی بیشتر با آیین نخل گردانی در ادامه با ما همراه باشید.
مراسم نخل گردانی چیست؟
نخل گردانی مراسمی باشکوه است که مردم برخی از مناطق کشورمان، به‌عنوان تشییع پیکر مقدس امام حسین (ع) در روز عاشورا برگزار می‌کنند. نخل اتاقکی شبیه تابوت است که با پارچه سیاه و انواع شال‌های رنگی آن را می‌آرایند و توسط مردم حمل می‌کنند. در واقع نخل، نمادی از تابوت و سوگواری محرم در ایران است. بقیه روزهای سال نخل‌ها را مقابل یا داخل حسینیه‌ها و مساجد نگهداری می‌کنند.
نخل گردانی بیشتر در شهرهای کویر مرکزی ایران برگزار می‌شود
مراسم نخل گردانی بیشتر در شهرها و روستاهای اطراف منطقه کویر مرکزی ایران رواج دارد، از جمله شهرهای جنوب خراسان، سمنان، دامغان، خمین، نواحی قم، کاشان، ابیانه، خور و بیابانک، زواره، اردستان و نائین. بیشترین و معروف‌ترین نخل‌های ایران در استان یزد دیده می‌شوند.
بسیاری عزادری محرم در یزد را با نخل گردانی می‌شناسند و این مراسم شهرت جهانی دارد. گردشگران بسیاری، خود را برای دیدن این مراسم به شهرهای یزد می‌رسانند. نخل در گویش یزدی، گاهی «نقل» نامیده می‌شود.
استفاده از کلمه نخل و انتخاب این عنوان بر رسم تابوت گردانی امام سوم شیعیان به دوره صفویه بازمی‌گردد. علت این نام‌گذاری به‌طور دقیق مشخص نیست و شاید مهم‌ترین دلیل رواج این اسم، روایاتی است که در آنها بیان شده پیکر امام حسین (ع) روی شاخه‌های درخت خرما، به‌سمت محل دفن حمل شده است.
دلیل دیگر انتخاب نام نخل گردانی شاید این است که اشکال قدیمی تابوت را از چوب و برگ درخت خرما می‌ساختند و حتی شاید به‌دلیل تقدس و حرمت درخت خرما در فرهنگ ایران باشد. از طرفی همان طور که در قرآن ذکر شده است؛ شهدا زنده‌اند و نزد پروردگار خود روزی می‌خوردند؛ بر اساس همین آیه و تفکرات اسلامی، نخل نیز در نمادشناسی درختان، برای بیان شادی انسان استفاده می‌شود و درخت حیات است. شاید به همین دلیل است که اسم نخل بر اتاقک چوبی این مراسم گذاشته شده است.
نخل عزا بیشتر شبیه سرو است و نماد جاودانگی محسوب می‌شود
نخل در ظاهر بیشتر شبیه سرو است. در نمادشناسی، سرو نماد مرگ و جنازه است و در مراسم نخل گردانی به‌صورت نمادی از پایان زندگی مادی شهدا، به کار می‌رود. در نتیجه سرو و نخل در نماد شناسی مفهوم متضاد دارند.
دکتر اسلامی ندوشن، بیان می‌کند که اگرچه نخل، شباهتی به درخت خرما ندارد، اما شباهت بسیاری به درخت سرو دارد. سرو در فرهنگ عامه، نشان جاودانگی، رشادت و زندگی اخروی است و یادآور زندگی و شهادت سیدالشهدا (ع) است. این مراسم خود روایت یا نقلی از حکایت کربلا است.
کمیته گردشگری مذهبی و معنوی در استان یزد، با هدف برنامه‌ریزی برای حضور گردشگران در مراسم آیینی استان تشکیل شده است، که تعامل خوبی با «جامعه المصطفی» دارد و به آشنایی گردشگران با این آیین و رفع شبهات می‌پردازد و شریعت اسلامی را آموزش می‌دهد.
نخل‌سازی صنعت ظریفی است که هنرمند خاص خود را مطلبد. استادان این رشته ساخت آن را به دیگران آموزش می‌دهند. به‌دلیل جایگاه نخل گردانی در یزد، هنوز خانواده‌هایی هستند که شهرت آنها نخل‌بند یا نخل‌ساز است.
در کنار مراسم نخل گردانی، قربانی کردن گوسفند، دود کردن اسفند، سینه‌زنی، نوحه‌سرایی نیز انجام می‌شود. این سنت هنوز با دقت، در بسیاری از مناطق کشور برگزار می‌شود. بلند کردن هر پایه نخل، مخصوص صنف، طایفه، یا اهل محل خاصی است، که کسی از آن سرپیچی نمی‌کند و این حق موروثی است.
بیشترین، متمرکزترین و شاخص‌ترین نخل‌ها در استان یزد قرار دارند و گفته می‌شود هیچ آبادی نیست که یک یا چند نخل امام حسین(ع) در آن یافت نشود. نخل برداری از ویژگی‌های عزاداری محرم در یزد به حساب می‌آید که برای اجرای آن همه مردم و اهالی منطقه بسیج می‌شوند.
ظاهر نخل شبیه جناغ، قوسی شکل است و اسکلت آن یک اتاق مشبک است. اتاقکی چوبی و حجیم به‌شکل مکعب مستطیل با بام شیروانی مانند که چهارچوب آن بر اساس بزرگی یا کوچکی، دارای چوب‌بستی با یک کف‌بند است. نخل دارای هشت تا ۲۰ تیرچه چوبی و الوار و ۱۴ تا ۱۲ ستون چوبی بلند است. ساخت نخل با مهارت خاصی توسط نخل‌بند انجام می‌شود.
ارتفاع قسمت جلویی نخل از دیواره عقبی بیشتر است و سقف از جلو به طرف پایین شیب‌دار است. فاصله سطح قائده نخل تا زمین، حدود ۴۰ تا ۵۰ سانتی‌متر است و این فاصله تعبیه شده تا هنگام بلند کردن نخل از زمین، فشار کمتری به افراد بیاید.
معمولا ارتفاع دیواره جلویی نخل ۵٫۲ تا ۵٫۳ متر است. فاصله پایه‌های دستگیره به‌قدری است که چند نفر بتوانند بین آنها قرار بگیرند. به‌طور معمول هر پایه را دو تا چهار نفر بلند می‌کنند.
در نخل گردنی هر کسی با توجه به توان خود در مراحل مختلف، از کمک مالی برای تهیه چوب وسایل گرفته تا کمک برای تزیین و علم کردن و حمل نخل در روز عاشورا، مشارکت می‌کند. زرتشتی‌های کشورمان نیز، به‌دلیل ارادت به سیدالشهدا (ع) در ساختن نخل‌ها همکاری می‌کنند.
نخل گردانی با مشارکت اهالی منطقه انجام می‌شود
در گذشته رسم بر این بود که با یک فراخوان، قبل از محرم، کمک‌های مردم را برای برگزاری نخل گردانی جمع می‌کردند و هر کس به‌اندازه توان خود کمک می‌کرد. بعضی‌ها درختانی را برای این مراسم وقف می‌کردند تا بعد از پیر شدن، از چوب آنها برای ساخت و مرمت نخل استفاده شود.
امروزه تزیین نخل‌ها کمتر انجام می‌شود. تنها نخل را سیاه‌پوش می‌کنند و تزیینات ساده‌ای به آنها می‌بندند؛ اما باز هم نخل گردانی باشکوه و عظمت بسیاری انجام می‌شود. این آیین نه‌تنها به فراموشی سپرده نشده، بلکه کمتر دچار تحریف شده است. نخل‌ها پس از آذین‌بندی، بسیار سنگین‌تر می‌شوند و وزن نخل‌های بزرگ، مثل نخل امیر چخماق یزد گاهی به چند تن می‌رسد و برای حمل آنها نیاز به همکاری حدودا صد مرد قوی هیکل است.
نخل برداری در روز شهادت امام علی (ع) منبع عکس:پیام رسان سروش پلاس
در مورد نخل گردانی باورهایی میان مردم وجود دارد. به‌طور مثال بعضی معتقد هستند که زنان نازا برای فرزنددار شدن باید از زیر نخل عبور کنند، کودکان بیمار برای شفا گرفتن از بالای نخل رد شوند و در هنگام حرکت نخل از میان کوچه‌ها، اگر نخل به دیوار خانه‌ای برخورد کند در آن خانه اتفاق ناگواری خواهد افتاد و صاحب‌خانه بهتر است برای دور کردن بلا، گوسفند قربانی کند. زن‌ها برای برآورده شدن حاجت‌هایشان در شب‌های عاشورا و تاسوعا زیر نخل‌ها چراغ یا شمع روشن می‌کنند.
نخل گردانی در سایر کشورهای جهان
مراسم نخل گردانی، به شیوه‌های مختلف در دیگر کشورها نیز رواج دارد. مثلا در کشور عراق و شهر نجف، در ۲۱ ماه رمضان و روز شهادت امام علی (ع) مراسم نخل گردانی برگزار می‌شود. مسلمانان جزیره سوماترا از کشور اندونزی، در روز محرم تابوت تمثیلی امام حسین را در شهر می‌گردانند.
آیین نخل گردانی در کشورهای جزایر کارائیب، پاکستان و هندوستان به‌شکل تعزیه برگزار می‌شود. تعزیه تا حدودی شبیه نخل کشور ماست، که آن را به زیباترین شکل تزیین می‌کنند، در شهر می‌گردانند و عزاداری می‌کنند.
مسیحیان نیز مراسم نخل گردانی را به‌شکل‌های گوناگون برگزار می‌کردند. آنها در روز یکشنبه نخل یا همان یکشنبه پیش از عید فصیح، این مراسم را اجرا می‌کردند، که یادآور ورود پیروزمندانه حضرت مسیح و جمعی از پیروانش به بیت‌المقدس بود.
نمادهای به کار رفته در مراسم نخل گردانی
منبع عکس: پیام رسان سروش پلاس
نمادهای به کار برده شده در نخل و مراسم نخل گردانی ممکن است پایه شرعی و دینی نداشته باشند؛ ولی بر پایه اعتقادات مردم استوار هستند و ریشه در تجربیات حسی آنها دارند. در نخل عناصری وجود دارد که هرکدام را نمادی از یک حادثه و شخص خاص در حادثه کربلا می‌دانند.
استفاده از عناصر مختلف در نخل، نشان ارادت مردم به امام حسین (ع) و اهل‌بیت ایشان است. مردم با اجرای نخل گردانی و به کار بردن این عناصر پر مفهوم، هر سال شور و هیجان قیام امام حسین را دوباره زنده می‌کنند. نخل در واقع تابوتی در دستان عاشقان امام سوم شیعیان است که باشکوه تمام تشییع می‌شود. نخل با عناصری که حمل می‌کند، در واقع موزه‌ای از نمادهای عاشورایی است.
در مراسم نخل گردانی، چوب نخل، نماد پیکر امام حسین (ع)، سیاه‌پوش کردن نخل نماد اعلام سوگواری، شمشیر و نیزه نماد تیرها و نیزه‌هایی که بر بدن امام حسین (ع) وارد شد، شکل سرو گونه نخل، نماد قد و قامت علی اکبر (ع)، آینه، نماد نور وجود سیدالشهدا (ع)، علم‌هایی که بر نخل بسته می‌شوند نماد حضرت ابوالفضل (ع)، پارچه‌های زینتی بسته شده به نخل نماد حجله قاسم‌بن‌الحسن (ع)، زنگ‌هایی که در قدیم می‌بستند نماد زنگ کاروان امام حسین (ع)، عزادارانی که نخل را حمل می‌کنند به‌عنوان تشییع‌کنندگان پیکر امام حسین (ع) و سر طوق بالای نخل، نمادی از کاکل علی اکبر (ع) است.
برخی معتقد هستند که نخل نمادی از خمیه‌های کاروان امام حسین(ع) است و آنها را در کربلا تجسم می‌کند؛ همچنین گاهی بیان می‌شود که نخل یادآور گهواره جوانان اهل بهشت یعنی امام حسین (ع) و امام حسن(ع) است و چون مقام آنها عظیم است، نخل را بزرگ می‌شمارند.
اجرای آیین نخل گردانی
آداب عزاداری محرم یک پدیده فرهنگی است که به تبع منطقه ممکن است کمی با هم متفاوت باشد؛ اما دارای معانی و کرد مشترکی است. آیین نخل گردانی دو مرحله کلی دارد. اول نخل‌آرایی یا نخل بستن یا آماده‌سازی و آراستن نخل و دوم نخل گردانی یا نخل برداری.
نخل بستن
تزیین و آرایش نخل را «نخل بستن» می‌گویند. این کار در دهه اول محرم و چند روز قبل از تاسوعا انجام می‌شود. بسته به‌اندازه نخل و مقدار تزیینات و زیورآلات، آذین‌بندی نخل ممکن چند روز طول بکشد. نخل‌های بزرگ را معمولا از پنجم تا نهم محرم آذین‌بندی می‌کنند.
برای شروع نخل بستن اول، همه قسمت‌های نخل را با پارچه‌های سیاه و سبز و شال و ترمه می‌پوشانند. برای تزیین قسمت پیشانی و عقب نخل از گل، شمشاد، آینه، و زیورآلات استفاده می‌کنند. شمشیر، خنجر، سپر، کلاهخود، فانوس، چراغ لاله، شمع بزرگ، بیرق، نظرقربانی و چهار بسم الله زیورآلاتی هستند که معمولا استفاده می‌شوند.
گاهی روی نخل، دستار سبزی به نشانه لباس امام می‌گذارند و اغلب زنگی از سقف نخل آویزان می‌کنند، که هنگام حرکت نخل به صدا در می‌آید و همگان صلوات می‌فرستند. به کسی که مهارت بیشتری در نخل بستن دارد و تزیین نخل را رهبری می‌کند نخل‌بند، نخل‌پیوند، نخل‌آرا، نخلی یا بابای نخل می‌گویند.
یزدی‌ها از قدیم دو نخل بسیار بزرگ دارند که یکی در میدان امیرچخماق و دیگری در میدان سید مصطفی خمینی نگهداری می‌شود. شهر زواره، آیین سنتی مذهبی نخل‌بندان ویژه‌ای با قدمت ۳۰۰ ساله دارد. هر ساله در آخرین جمعه ماه ذی‌الحجه مردم شهر زواره در مراسمی، نخل ۳۰۰ سالهای را که در حسینیه بزرگ شهر قرار دارد آماده عزاداری در شب‌های محرم می‌کنند.
نخل گردانی
در شب عاشورا برای آزمایش و تغییر وضعیت نخل، با کمک هیئت عزادار، اندکی نخل را جابه‌جا می‌کنند؛ البته این کار بیشتر برای نخل‌های بزرگ انجام می‌شود. نخل گردانی بر اساس عرف منطقه در ساعت مشخصی از روز انجام می‌شود. معمولا کسانی که می‌خواهند در حمل نخل کمک کنند، جسم نرمی را در دستمال می‌پیچند و بر سر یکی از کتف‌های خود می‌بندند تا هنگام حمل نخل آسیبی نبینند.
حرکت اصلی نخل معمولا در روز عاشورا و پس از نماز ظهر و عصر انجام می‌شود. این مراسم در واقع نمادی از تشییع پیکر امام حسین (ع) است و باید پس از زمان شهادت ایشان انجام شود. البته در برخی از مناطق این کار، روز ۱۱ محرم انجام می‌شود.
با دستور فردی سالمند و باتجربه در نخل گردانی، که معمولا از سادات است، افراد با پای برهنه دورتادور پایه و چوب‌های حمال نخل قرار می‌گیرند و هم‌زمان و با دستور فرد رهبر، یا حسین (ع) گویان نخل را از زمین بلند کرده و حرکت می‌دهند.
معمولا نخل را در حسینیه‌ها، میدان‌ها و محله‌های شهر و روستا می‌گردانند. گاهی نخل همراه دسته‌های سینه‌زن تا زیارتگاه، امامزاده، مجلس عزا و روضه‌خوانی، درب خانه روحانی یا مجتهد بزرگ محلی حمل می‌شود.
همه مجریان در مراسم نخل گردانی تابع نظم و قوانین آن هستند
در نخل گردانی فردی روی قسمت جلویی سقف نخل می‌نشیند و نخل‌کشان را راهنمایی می‌کند. در برخی از مناطق یک یا دو نفر در قسمت جلویی و عقبی سقف می‌نشینند و قرآن و چاووشی می‌خوانند و سنج می‌زنند. نظم و اتحادی که بر این مراسم حاکم است همه را مجذوب خود می‌کند. تقسیم کار و قانونی در این مراسم وجود دارد، که همه مجریان تابع آن هستند.
در نخل گردانی فردی به‌عنوان ناظم نخل‌کشان چند گام جلوتر از نخل حرکت می‌کند و مسیر را نشان می‌دهد. در مسیر حرکت نخل، مردم قربانی می‌کنند. گوشت قربانی بین نیازمندان پخش می‌شود، گاهی هم از آن آش می‌پزند و پخش می‌کنند. در زمان قربانی کردن نخل‌کشان استراحت می‌کنند و گاهی تعویض می‌شوند.
غروب روز عاشورا و پس از شام غریبان نخل را به جایگاه خود بازمی‌گرداند و با پایان مراسم، بابای نخل تمام زیورآلات و تزیینات نخل را جمع و در صندوقچه‌ای تا سال آینده نگهداری می‌کند. این کار معمولا به یک خانواده معین واگذار می‌شود و این مسئولیت در خانواده به ارث می‌رسد.
نخل‌های میدان بعثت، امیر چخماق و میدان امام، از نخل‌های معروف یزد هستند و مراسم نخل برداری از عصر عاشورا تا غروب عاشورا باشکوه خاصی برگزار می‌شود.
مراسم نخل گردانی مانند بسیاری از مراسم‌های دیگر به‌دلیل شیوع کرونا در سال ۹۹ اجرا نشد یا فقط به‌صورت محدود و در محیط سرباز صورت گرفت. قبل از این مراسم نخل گردانی در طول تاریخ تنها طی سالهای ۱۳۱۳ تا ۱۳۲۰ شمسی اجرا نشده بود. در این سال‌ها رضاخان با مخالف خود مانع اجرای باشکوه این مراسم شد.
مراسم نخل گردانی به‌عنوان یک فرهنگ ملی در فهرست آثار معنوی سازمان میراث فرهنگی به ثبت رسیده است. بزرگترین نخل کشور در شهر مهریز قرار دارد و پس از آن مهم‌ترین مراسم نخل برداری در شهرهای تفت و یزد انجام می‌شود. نخل‌ها معمولا در طول محرم و صفر سیاه‌پوش در مقابل حسینیه‌ها و میادین شهر نگهداری می‌شوند.
باوجود وزن بالای نخل، افراد برای بلند کردن آن رقابت می‌کنند که این نشان‌دهنده قدمت مراسم نخل گردانی و عجین شدن آن با فرهنگ مردم است. مراسم نخل گردانی یکی از باشکوه‌ترین و مردمی‌ترین آیین‌های سوگواری ایران و جهان است و به‌عنوان عنصر تحکیم وحدت و وفاق ملی و مذهبی در ایران و هم‌بستگی در میان کشورهای منطقه به شمار می‌رود.
در ایام محرم علاوه بر نخل برداری؛ عزاداران به برگزاری مراسم نوحه‌خوانی، سینه‌زنی، برافراشتن علم، زنجیرزنی، آماده کردن نمادهایی از کاروان اسرا، تخت شیر و… می‌پردازند و تلاش می‌کنند صحنه عاشورا را به نمایش بگذارند.
انواع شکل‌های ظاهری تابوت‌واره‌ها
شکل ظاهری تابوت‌واره‌هایی که در کشورهای مختلف رواج دارند متفاوت است. چند نمونه از این تابوت‌واره‌ها عبارت هستند از:
-
تعزیه: در میان شیعیان عراق، تعزیه به صندوقی گفته می‌شود که تمثیلی از تابوت امام حسین (ع) و شهیدان کربلا است. بر‌اساس باورها و فرهنگ مردم منطقه ممکن است شکل تعزیه کمی متفاوت باشد.
-
تابوت: در میان مسلمانان اندونزی رواج دارد و بر اساس سنت قدیمی عزادارای، تابوت تمثیلی را می‌سازند و حمل می‌کنند.
-
حجله: نوعی تابوت تمثیلی، که می‌تواند شکل‌های متفاوتی داشته باشد. حجله در برخی شهرهای ایران مثل تهران، کرج و قم و البته در هند نیز وجود دارد.
-
شیدونه: تابوت‌واره‌ای به‌شکل مکعب مستطیل که از نشانه‌های عزاداری مردم خوزستان، دزفول و شوشتر است. شیدونه معمولا از چوب و با چهار دیواره به نام طاق ساخته، رنگ‌آمیزی و نقاشی می‌شود.
-
دغدغه: دغدغه تابوت‌واره‌ای شبیه تخت‌روان است و در دسته‌های عزاداری قم رواج دارد.
-
شش‌گوشه: ضریحی چوبی شش‌ضلعی، شبیه به مرقد امام حسین (ع) که بیشتر در کاشان رواج دارد.
