دکتر حمیده روشن پژوه/«آیا پاسداشت حقوقِ محیط زیست در تعارض با حقوق بشر است؟»

روشن پژوه*:روز سیزدهم فروردین هر سال معمولا افراد با ورود به دامن طبیعت تلاش می کنند روز طبیعت را گرامی بدارند بدون توجه به آنکه برخی رفتارها در این روز نقض حقوق طبیعت است و نه پاسداشت آن. اگرچه شرایط بیماری کرونا امسال این محدودیت را ایجاد کرده اما رابطه انسان و طبیعت همواره دچار این چالش ها بوده  است. برخی معتقدند احترام به حقوق بشر در تعارض با حقوق محیط زیست است و انسان همه چیز را در اختیار خود دارد حتی طبیعت . اما کنفرانس های بین امللی سازمان ملل متحد و نیز آموزه های ادیان مختلف و دانش انسانی ،همه نشان می دهد حقوق بشر و حقوق محیط زیست نه تنها در تعرض با یکدیگر نیستند؛ که مکمل هم هستند و شما با احترام به محیط زیست در راستای تحقق حقوق انسانی گام بر می دارید.

شایسته است بدانیم محیط زیست دردومفهوم بکاربرده می شود؛ یکی مفهومی که از علوم طبیعت ناشی می شود وتحت عنوان «محیط زیست طبیعی »معرفی شده ودیگری در تعامل باسازوکارهای انسانی است که با عنوان «محیط زیست انسانی» از آن نام برده می شود وهر دو عنوان فوق طیف گسترده ای از موضوعات مختلف راتحت پوشش خود دارد.

محیط زیست به معنای عام شامل کل منابع طبیعی تجدید شونده شامل جنگلها.مراتع.منابع آبی و….بوده وطیف وسیع وگسترده ای از تعاریف تخصصی مربوطه رادر بر می گیرد که همین امر در تفسیر مربوطه به معنای قانونی محیط زیست اشکال هایی رابوجودآورده ؛چرا که همین متن حقوقی محیط زیست را به صورت جامع ومانع تعریف نکرده است وقوانین موجود تعریفی از آن ارائه نداده اند بلکه در آنها از محیط زیست در رابطه با سه عنصر طبیعت .منابع طبیعی .شهر ومناظر سخن گفته است که در این راستا می توان به برخی از قوانین ومقررات موضوعه مانند قانون حفاظت وبه سازی محیط زیست ،قانون حفاظت وبهره برداری از جنگلها ومراتع کشور ،قانون شکار وصید،قانون نحوه جلوگیری از آلودگی هوا،قانون شهرداری و.مانند آن شاره نمود.

رابطه بین حقوق بشر و حفاظت از محیط زیست، ‌توسط علم حقوق در سطوح منطقه­ ای و جهانی برقرار شده است.

رویه قضایی موکد این واقعیت است که همگرایی این دو حوزه در سطح بین ­المللی نیز به مانند حقوق اسلام مورد پذیرش قرار گرفته است.

با ملاحظه اسناد مختلف راجع به حقوق بشر و حقوق محیط زیست و همچنین رویه قضایی موجود، می­ توان مدعی شد ضمن شناسایی حق­های مختلف زیست­محیطی که در مجموع به حقوق محیط زیست تعبیر می ­گردد می­ توان ارتباط تنگاتنگ و تاثیرات مستقیم و یا غیرمستقیمی میان این حقوق با حق­های شناخته­ شده­ بشری برقرار نمود.

به عبارت دیگر، پرداختن به یک حق زیست ­محیطی می­ تواند موجب تقویت یک یا چند حق بشری گردد و یا این­که با تحقق حق­های مختلف بشری شاهد میل به حقوق محیط زیست خواهیم بود.

همان­گونه که دیدگاه خدامحورانه حکایت دارد اسلام پیش از همه تحولات کنونی به بحث طبیعت نگاه خاص داشته و مالکیت محیط زیست را از آن خدا دانسته است و حق انسان بر بهره ­گیری از مواهب طبیعی برگرفته از اذن خدا می­باشد.

دکتر افتخار جهرمی می نویسد حق داشتن یک محیط زیست سالم و درست در بافت حقوق اقتصادی، ‌اجتماعی و فرهنگی ذاتاً مشکل­ آفرین نیست. وجود چنین حقی اتفاقا باعث می ­شود ارزش بیشتری به علائق عمومی جهانی در حفاظت از محیط زیست و ارتقاء توسعه پایدار داده شود، اما این مهم بدون ایجاد آسیب بر چارچوب قوانین حقوق بشری رخ نمی­ دهد.

از این رو، کاملا به معیارهایی احترام می گذاریم که دولت ها را ملزم می ­کند در راستای متوازن ساختن اهداف و سیاست­های اقتصادی، ‌زیست ­محیطی، و اجتماعی، به وظایف خود عمل کنند. این مهم، با دستورالعمل­های کنونی در ICESCR حاصل می­ شود؛ همچنان که سیاست­های بین­المللی در مورد توسعه پایدار (که در سال 1992 در ریو به امضا رسید)، در کنفرانس‌های بین­المللی متعاقب آن نیز منعکس شد.

بنابراین یک بیانیه یا پروتکل در مورد حقوق بشر و محیط زیست در صورتی معنادار می­ شود که حقوق کنونی مدنی، ‌سیاسی، ‌اقتصادی و اجتماعی را در کنار هم به صورت یکپارچه در آورَد.

به عبارت دیگر، این امر باعث ارتقاء محیط زیست جهانی و تبدیل آن به یک علاقه و خواست عمومی می ­شود که دولت­ها مسئولیت حفاظت از آن را دارند؛ حتی اگر آنها مسئولیت مذکور را به صورت رو به جلو و تا زمانی انجام دهند که منابع موجود، امکان آن را فراهم سازد.

موضوع حقوق بشر به‌ویژه از اواسط قرن بیستم با صدور اعلامیه جهانی حقوق بشر و به‌تدریج شکل‌گیری ابزارهای حقوق بشری بین‌المللی در سطوح منطقه‌ای و جهانی مطرح بوده است. موضوع محیط زیست نیز در سطح جهانی مطرح بوده و منجر به تشکیل کنفرانس‌های مهم بین‌المللی و تصویب بیانیه‌ها و نیز چندین ابزار مهم حقوقی زیست‌محیطی منطقه‌ای و بین‌المللی شد.

در مورد حقوق انسان و جوامع بشری در رابطه با طبیعت همواره پرسشهای مطرح بوده است. ارتباط بین محیط زیست و حقوق بشر از دیدگاه هیچ فرد و دولتی رد نشده و این خود نشان از وجود واقعیت انکارناپذیری دارد که حقوق محیط زیست و حقوق بشر مکمل هم هستند.

حتی اگر بر این باور باشیم که تمامی موجودات اعم از جاندار و بی جان بر روی کره زمین در خدمت انسان هستند نباید از آن توجیهی برای بهره‌برداری ناپایدار از منابع طبیعی ساخت؛ زیرا انسان برای ادامه زندگی خود و رشد و توسعه به محیط زیستی سالم و منابع طبیعی نیاز دارد.

در تمام ادیان الهی و مکاتب ها انسان را در میان موجودات دیگر محور می‌داند استفاده از طبیعت و توجه به آن جزء مزایای پیروان هر دین و آیین دانسته شده است و در هیچ موردی تسخیر و نابودی محیط زیست به انسان مورد تایید نبوده است جامعه بین المللی حتی حقوق بشری صرف مانند حق مالکیت حق آزادی بیان و دموکراسی آموزش حقوق مدنی فرهنگی و غیره در صورت قابل اجرا هستند که محیط زیست سالم و منابع طبیعی وجود داشته باشد اگر منابع طبیعی وجود نداشته باشد رقابت بین جوامع بشری برای برخورداری از آنها نیز افزایش یافته و جنگ و خونریزی و حقوق بشر نیز زیر سوال می رود.پس مقوله حقوق محیط زیست با حقوق بشر نه تنها در تعارض و تضاد نیست که با رعایت موازین پاسداشت از حقوق محیط زیست می توان در مسیر تکریم حقوق بشر نیز گام برداشت.

 *دکترای حقوق عمومی